In de rubriek ‘Pareltjes Onder het Stof’ zijn onze redacteurs achterin hun boekenkast gedoken om te speuren naar boeken. De enige voorwaarde is dat het boek niet jonger mag zijn dan drie jaar. Titels die de moeite waard zijn worden nog eens onder de loep genomen en krijgen de aandacht die zij stuk voor stuk verdienen. Deze week dook Lisa het boek De aanslag van Harry Mulisch weer eens op; een pareltje uit 1982.
Het is 1945. Aan de rand van Haarlem staan vier huizen op een rij. In een van die huizen woont de twaalfjarige Anton Steenwijk met zijn broer en ouders. Het is een rustige avond en de familie Steenwijk speelt een potje mens-erger-je-niet. De rustige avond wordt echter verstoord door een luide knallen. Vlak voor het huis van de buren wordt de NSB’er Fake Ploeg doodgeschoten. De familie Steenwijk kijkt geschrokken toe hoe hun buren, vader en dochter Korteweg, het lijk verplaatsen vanuit hun tuin naar de tuin van de familie Steenwijk. Antons broer wil nog naar buiten rennen om het lijk weer terug te leggen, maar het is al te laat. De Duisters zijn op de schoten afgekomen en zien het lijk in de tuin van de familie Steenwijk liggen. De Duitsers trekken de conclusie dat de familie Steenwijk schuld heeft aan de dood van de NSB’er. Als wraak steken ze het huis van de familie in brand. Anton weet te ontkomen, maar hij weet niet wat er met zijn ouders en broer is gebeurd. Zo begint voor hem een leven vol verlies, vragen, schokkende antwoorden, schuld en bovenal vluchten. Anton wil afstand van de vier huizen op een rij aan de rand van Haarlem; zowel mentaal als fysiek. Het lukt hem echter niet volledig bij de gebeurtenissen van de fatale avond weg te blijven. Gedurende zijn verdere leven blijft hij mensen tegenkomen die allemaal gelinkt zijn aan die ene avond.
Het boek speelt zich in vier delen af. Het eerste deel is vooral inleidend en speelt zich grotendeels af in Antons jonge jaren. Je maakt kennis met Anton en die ene ellendige avond in zijn leven. Verder ga je vrij snel door Antons jonge jaren heen. Toch blijven de gebeurtenissen rondom de dood van Fake Ploeg in zijn hoofd spoken en hij besluit beetje bij beetje te onderzoeken hoe de gebeurtenis van die avond kon plaatsvinden.
De volgende delen zijn verspreid over Antons leven en tussen elk deel mist een aantal jaren. Anton studeert, werkt, trouwt, scheidt, krijgt een kind en hij blijft af en toe mensen tegenkomen die gelinkt zijn aan de dood van Ploeg.
De verdeling van het boek over verschillende fases van Antons leven geeft een prachtig overzicht van Anton gedurende diens hele leven. We leren hem kennen als klein jongetje van twaalf en mogen hem zijn hele leven blijven volgen. Op die manier ontdekken we kleine stukjes van de puzzel, beleefd door de ogen van Anton. Hoewel Anton duidelijk de hoofdpersoon is en alles vanuit zijn oogpunt wordt verteld, onderbreekt Mulisch dit perspectief af en toe door als verteller een aantal conclusies te trekken uit gebeurtenissen en vragen op te gooien. Dat laatste doet Mulisch meesterlijk. Aan elk stukje van de puzzel kleeft zo een weemoedig gevoel en spookt er een vraag in je hoofd rond. Hoeveel effect kan een enkele avond op het leven van een mens hebben? Hoe groot is de rol van geluk in het leven? Waarom willen we altijd een schuldige aanwijzen? Wat is schuld nu eigenlijk? Kun je wegrennen voor je verleden? En wat is belangrijker; het heden of het verleden?
Hoewel dit nu slechts een opsomming aan filosofische vragen lijkt, geeft het boek daadwerkelijk prachtige aanknopingspunten voor elk van de vragen. Neem bijvoorbeeld de vraag over hoeveel geluk een rol speelt in het leven; het is geen toeval dat de fatale avond in 1945 aanving met Anton die met een dobbelsteen gooit bij een spelletje. Neem de vragen over vluchten uit je verleden – het is ook hierbij geen toeval dat Mulisch ervoor heeft gekozen Anton anesthesist te laten worden. Dit is immers het ultieme beroep als het gaat om vluchten uit de werkelijkheid en verdoven. Dit alles maakt dat je blijft nadenken en malen over het boek. Wanneer je het boek uit hebt, blijkt niets alleen zwart of wit. Waar je aanvankelijk bepaalde personen – of in ieder geval hun acties – in het boek veracht, blijf je later met slechts een weemoedig en melancholisch gevoel zitten.
Mulisch is niet voor niets een der groten van de Nederlandse literatuur. Hij is alom geprezen en heeft talloze prijzen gewonnen. Mulisch werd in 1927 geboren en is helaas in 2010 overleden. In de tussentijd heeft hij een aantal klassiekers geschreven die op alle leeslijsten op de middelbare school voorbijkomen. Ook De aanslag is zo’n boek. Prima te lezen als scholier, maar wellicht pas echt te waarderen als je iets verder bent in je leven. Het is daarnaast ook een boek dat je makkelijker een tweede of een derde keer leest; je blijft maar nieuwe details en puzzelstukjes ontdekken. Dit maakt Mulisch zo’n grootse schrijver en De aanslag zo’n pareltje: over werkelijk alles is nagedacht. Al met al is De aanslag geen vrolijk pareltje, maar o zo mooi en prachtig.
