In de rubriek ‘Pareltjes Onder het Stof’ zijn onze redacteurs achterin hun boekenkast gedoken om te speuren naar boeken. De enige voorwaarde is dat het boek niet jonger mag zijn dan drie jaar. Titels die de moeite waard zijn, worden nog eens onder de loep genomen en krijgen de aandacht die zij stuk voor stuk verdienen. Deze week herlas Anne de roman Het raadsel Spinoza, van Irvin D. Yalom.
Een van de ontelbare schatten die de Nazi’s tijdens de Tweede Wereldoorlog uit Europa stalen was een collectie boeken die tentoongesteld was in het Spinoza Museum in Rijnsburg. Deze boeken waren niet bijzonder waardevol, maar de Nazi-officier die verantwoordelijk was voor de diefstal zei dat de boeken “Van groot belang waren om het raadsel Spinoza te verklaren”. Wat die officier hier precies mee bedoelde is niet duidelijk – zeker is wel dat deze ‘culturele misdaad’ de inspiratiebron was voor de roman Het raadsel Spinoza, van Irvin D. Yalom.
Het raadsel Spinoza is een toegankelijke introductie over Baruch Spinoza enerzijds en Alfred Rosenberg anderzijds. Spinoza was filosoof, wiskundige, politiek denker en lenzenslijper. Hij legde (mede) het fundament voor de Verlichting.Alfred Rosenberg was een invloedrijk lid van de NSDAP. Adolf Hitler noemde hem ‘de kerkvader van het nationaalsocialisme’. Rosenberg droeg het idee van raciale superioriteit wijd uit.
Het verhaal volgt logischerwijs twee sporen. In het Amsterdam van 1656 zien we een jonge Joodse man die tegen de stroom in loopt wanneer zijn buren naar de synagoge gaan. Hoewel de rabbi hem ooit als een veelbelovende leerling beschouwde, bezoekt Baruch (Benedict, ‘Bento’) Spinoza geen diensten meer. Zodoende stelt hij zijn leraren ook geen vragen meer die regelmatig als impertinent werden beschouwd. Spinoza heeft besloten om de waarheid op al zijn vragen te achterhalen op basis van logica. Kritiek op de bijbel lag in die tijd zeer gevoelig. Spinoza’s keuze was weliswaar dapper, maar had grote gevolgen voor zijn sociale status: op zijn 24e werd hij uit de Joodse gemeenschap gezet wegens ketterij.
De tweede verhaallijn speelt zich af aan het begin van de twintigste eeuw. Hier vinden we Alfred Rosenberg, een pompeuze student en regelrechte antisemiet – wrang genoeg met een Joodse naam. Nadat hij een antisemitische speech heeft gehouden wordt hij naar het kantoor van de hoofdmeester geroepen. De hoofdmeester verordonneert Rosenberg om een lange passage uit Goethes memoires te leren waarin Goethe refereert aan Spinoza’s Ethica. Het lijkt een slimme zet van de hoofdmeester, maar het heeft geen enkel effect op Rosenberg. Yalom suggereert wel dat het onherstelbare irritatie in Alfred Rosenberg aanwakkert. Hoe kan het dat het ‘Germaanse genie’ Goethe het werk van een Jood adoreerde?
In het boek van Yalom wordt Spinoza’s leven in beeld gebracht in zorgvuldig opgezette conversaties. Daarmee is dit boek bij uitstek een toegankelijke introductie in Spinoza’s filosofieën. Fascinerend, verrijkend en inspirerend. Yalom onderwijst de lezer als het ware door ‘behapbare porties’ aan te reiken. Niet te veel onderwerpen tegelijk en niet té complex – hoewel een zekere scherpte en oplettendheid wel vereist zijn om dit boek te kunnen appreciëren.
Als ik mijn standpunten zou herroepen, als ik publiekelijk mijn dwalingen zou erkennen en zou verklaren dat ik vanaf dit moment de dertien geloofsartikelen van Maimonides zou omarmen, zou hij uit alle macht bij de parnassim bepleiten om de cherem in heroverweging te nemen. (…) Ik heb geweigerd. Voor mij is vrijheid onbetaalbaar.
De verhaallijn over Alfred Rosenberg brengt een ander soort fascinatie teweeg. Rosenberg is een boosaardige man. Hij is angstig, behoeftig, en zo pompeus en pseudo-intellectueel dat zelfs types als Goebbels hem een beetje belachelijk maken. Yalom wil een kijkje in zijn geest geven – en een idee geven van hoe zijn denkbeelden rechtgetrokken hadden kunnen worden. Voor dat laatste wekt Yalom de suggestie dat Rosenberg bevriend raakt met een Freudiaanse psychoanalyticus die heimelijk sessies met hem houdt.
Ik zal u vertellen op wie ik bij toekomstige verkiezingen ga stemmen: Adolf Hitler en het complete anti-joods-bolsjewistische partijprogramma van de NSDAP.
De Amerikaanse schrijver en psychiater Irvin D. Yalom (Washington D.C., 1931) heeft al vaker laten zien dat hij een groot verteller is. Zijn boek Nietzsches tranen (1992) wordt bijvoorbeeld nog steeds veel gelezen. Het raadsel Spinoza is een roman die wellicht minder mensen aanspreekt, maar het is wel degelijk een aanrader. De roman is toegankelijk en schitterend geschreven. Een fascinerend, filosofisch pareltje.