In de rubriek ‘Pareltjes Onder het Stof’ zijn onze redacteurs achterin hun boekenkast gedoken om te speuren naar boeken. De enige voorwaarde is dat het boek niet jonger mag zijn dan drie jaar. Titels die de moeite waard zijn, worden nog eens onder de loep genomen en krijgen de aandacht die zij stuk voor stuk verdienen. Deze week is het de beurt aan Lisa, die een literaire klassieker weer uit de kast heeft gehaald: Hersenschimmen van J. Bernlef.
“Als kind had je dat vaak. Je werd ’s morgens wakker en de muren van je kamer stonden verkeerd om je heen. In gedachten moest je de kamer een slag draaien zodat alles weer klopte en je op kon staan, de deur door, de dag in.” Maarten Klein is 71 jaar oud en woont samen met zijn vrouw Vera al vijftien jaar in de Verenigde Staten. Hij is al enkele jaren met pensioen en geniet nu van de rust in zijn leven. Hij denkt nog vaak terug aan bijzondere momenten uit zijn lange leven en dwaalt dan vaak af in de nostalgie die dat met zich meebrengt. Totdat hij op een zekere avond zich niets meer kan herinneren van een reis naar Rome die hij ooit met Vera heeft gemaakt… Maarten schrikt van zichzelf en dit is het begin van een week vol verliezen, pijnlijke realisaties en frustraties.
Dit boek is het verhaal van Maartens dementie. Het neemt je mee in een week uit zijn leven, waarin hij steeds meer begint te beseffen dat er iets aan de hand is. Hij verdwaalt als hij gaat wandelen, vergeet soms ineens de meest standaard dingen en schrikt zich elke keer weer kapot. Met zijn vrouw nog als enige heldere houvast waant Maarten zich een weg door de zwaarste week van zijn leven.
J. Bernlef is het pseudoniem van Maarten Jan Marsman. Marsman was schrijver, dichter, vertaler en volgens sommigen één van de beteren uit ons land. Hij heeft vele boeken en gedichten geschreven, waar hij negen grote prijzen mee heeft gewonnen. Marsman overleed in 2012 na een kort ziekbed en laat ons met een prachtige bibliografie achter. Hersenschimmen is niet het enige boek uit die lijst dat een pareltje genoemd mag worden; in 2004 kreeg hij de P. C. Hooft-prijs voor zijn gehele oeuvre.
Hersenschimmen is een bijzonder boek. Het is geschreven vanuit het perspectief van Maarten zelf. Hierdoor word je als lezer meegesleurd in zijn gedachten en heb je het zelf ook niet altijd op tijd door dat Maarten in de war is. Pas als Vera Maarten wijst op zijn rare gedrag, weet je ook als lezer dat er iets mis is. Je wordt compleet opgeslokt in Maartens ziekte, zonder dat je in het begin doorhebt wanneer Maarten helder is of juist niet. Je weet op een gegeven moment niet meer wat je kunt geloven van al Maartens verhalen… Elke dag die je met Maarten meemaakt, zakt Maarten verder weg. Hij geeft aan dat hij uiteindelijk zelfs zijn besef van Vera kwijt begint te raken. ‘Vera’ is Latijn voor ‘de waarheid’. Als Maarten dus aangeeft dat hij zich wanhopig vast probeert te grijpen aan het besef van zijn Vera, schrijft Bernlef hier dat Maarten zich tegelijkertijd probeert vast te grijpen aan zijn besef van de waarheid, de realiteit. Met dit soort subtiele details zit het boek vol, wat het voor de oplettende lezer een nóg mooier boek maakt. Langzaam begin je ook als lezer te beseffen dat het echt misgaat met Maarten. Aan het eind van de week uit Maartens leven, blijf je als lezer dan ook met een steen in je maag achter. Het is een waanzinnig indrukwekkend boek, dat subtiel toch rauwe emoties en verwarring op kan roepen. Het geeft je zo een prachtige, maar pijnlijke nieuwe kijk op dementie. Hoewel er technisch gezien niet veel gebeurt in het boek, brengt het boek wel veel teweeg. Dat is de kracht van Bernlef; met weinig woorden toch zoveel kunnen zeggen. Dat zijn slechts enkele redenen om dit boek een pareltje te noemen. Neem vooral de tijd om ook achter alle andere redenen te komen; het boek is het waard.