In de rubriek ‘Pareltjes Onder het Stof’ zijn onze redacteurs achterin hun boekenkast gedoken om te speuren naar boeken. De enige voorwaarde is dat het boek niet jonger mag zijn dan drie jaar. Titels die de moeite waard zijn, worden nog eens onder de loep genomen en krijgen de aandacht die zij stuk voor stuk verdienen. Deze week herlas Anne Het recht op terugkeer, van Leon de Winter.
Het recht op terugkeer speelt zich af in het Israël van 2024. Hoofdpersoon is de dan 53-jarige Bram Mannheim. Hij werkt als vrijwilliger bij de ambulancedienst en runt samen met zijn compagnon Ikki een opsporingsbureau voor vermiste kinderen. In 2008 is zijn zoon Bennie onder merkwaardige omstandigheden verdwenen. Hoewel Bram aanvankelijk denkt dat de jongen vermoord is door een pedofiel, probeert hij hem nog altijd terug te vinden. Bram is in 2012 gescheiden van Bennies moeder Rachel. In 2024 krijgt hij een relatie met Eva Batha. Door haar, maar ook door een aanslag op een grenspost, komt hij zijn zoon op het spoor. Een reeks ‘toevalligheden’ levert Bram de informatie waar hij al sinds 2008 op wacht. De Geheime Dienst vermoedt dat Bennie is gekidnapt en onder de naam Thaqib in een islamitische samenleving wordt opgeleid tot terrorist.
Thaqib. Het was mogelijk dat hij nog leefde. Het was mogelijk dat hij aan zijn geloof begon te twijfelen en de vage herinneringen die hij had zou willen ontleden. Had Thaqib herinneringen aan zijn ouders? Zou hij ontdekken dat hij geen wees was maar een kind dat op een dag uit het huis van zijn ouders was gestolen?
De lezer moet echter tot de epiloog wachten tot het daadwerkelijk tot een hereniging komt. Die epiloog speelt zich af in januari 2025. Thaqib woont en werkt in Amsterdam en hij bereidt een aanslag voor. Bram – die dikwijls en lichtelijk obsessief handelt volgens getallenpatronen – denkt dat zijn zoon een aanslag gaat plegen op 29 januari 2025. Op die dag begint het Chinese jaar van de slang, en Bennie was altijd bezeten van slangen. Van een lid van de Geheime Dienst hoort Bram waar Thaqib werkt. Bram gaat daarnaartoe. Uiteindelijk wordt Thaqib opgepakt door de Geheime Dienst. Bram heeft daar vrede mee; hij verwacht dat Bennie ooit gedeprogrammeerd bij hem terugkeert.
Dit is nog maar één verhaallijn uit deze rijke roman. Het boek kan op allerlei manieren geïnterpreteerd worden: als toekomstroman, als literaire thriller en zelfs als psychologische roman. Leon de Winter behandelt een veelheid aan thema’s – van het Joods-Palestijnse conflict tot Alzheimer, complexe liefde, vaderschap, wraak en Islamitische zelfmoordaanslagen. Het vakmanschap van De Winter houdt de lezer bij de les; de uiteenlopende thema’s worden nooit verwarrend. Ook de geografische ‘sprongen’ zijn helder – het verhaal verplaatst zich tussen Europa, de Verenigde Staten en Azië. Het recht op terugkeer speelt zich bovendien af in verschillende jaartallen (2008, 2010, 2012, 2024 en de epiloog in 2025). Dit vraagt enige flexibiliteit van de lezer, maar het is ook wat dit boek uitermate boeiend maakt.
Het feit dat een belangrijk deel van het verhaal in 2024 speelt, geeft Het recht op terugkeer mogelijk een houdbaarheidsdatum mee. De Winter publiceerde het boek in 2010 en moest derhalve aannames doen over de toekomst. Over moderne technieken, maar ook over ontwikkelingen in conflictgebieden bijvoorbeeld. Dat maakt het boek op sommige punten ietwat kwetsbaar. We leven nu halverwege die tijdspanne van het boek en zien dat sommige elementen anders uitpakken of onwaarschijnlijk(er) zijn geworden. Het zijn dingetjes die opvallen zonder storend te zijn.
Het recht op terugkeer is de twintigste roman van Leon de Winter (1954). Hij bedient zich van een schrijfstijl die je kan omschrijven als ’tell it like it is’. Metaforen of overdadig, bloemrijk taalgebruik kom je in zijn romans nauwelijks tegen. Dat levert hem zowel lof als kritiek op. Zijn romans zitten zo goed in elkaar dat ‘literaire opsmuk’ beslist niet nodig is en wellicht zelfs afbreuk zou doen aan de kwaliteit. Over een aantal jaar is Het recht op terugkeer ingehaald door de tijd. Het is een interessante vraag hoe we dan naar de voor het verhaal noodzakelijke aannames van De Winter kijken, en of dat dan gevolgen heeft voor de waardering van het boek. Dat is niet de verwachting; het sterke en doordachte plot geeft de roman – ondanks de specifieke tijdsaanduiding – ook iets tijdloos mee. Het recht op terugkeer is een fascinerende roman. Een pareltje!
